Pomorskie cmentarze - Lidia Potykanowicz-Suda

Źródła do dziejów pomorskich cmentarzy w zasobie  Archiwum Państwowego w Gdańsku


Cmentarz (łac. coemeterium - miejsce snu, spoczynku) jako miejsce do grzebania zmarłych - na przestrzeni wieków - pod wpływem tradycji religijnej, względów sanitarnych, położenia geograficznego czy składu lokalnej społeczności zmieniał swój kształt i umiejscowienie. W zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku znajduje się wiele materiałów archiwalnych mogących przybliżyć specyfikę pomorskich cmentarzy. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie podstawowych źródeł do dziejów nekropoli Pomorza, których zasięg terytorialny wyznaczają granice administracyjne województwa pomorskiego utworzonego z dniem 1 stycznia 1999 roku.
W Polsce, jak i na Pomorzu, wraz z przyjęciem wiary chrześcijańskiej przyjęto też zwyczaj grzebania zmarłych w kościołach lub na przyległych cmentarzach¹ Pierwotnie prawo pochówku obok kościoła miały klasztory cystersów w Oliwie (odkryto grób z XIII w.) i dominikanów w Gdańsku. W średniowiecznym Gdańsku w obrębie murów miejskich znajdowały się cmentarze przy kościołach: Najświętszej Marii Panny, św. Jana, św. Jakuba, św. Bartłomieja, św. Elżbiety, św. Katarzyny, św. Brygidy, św. Piotra i Pawła, Świętej Trójcy, św. Józefa i św. Mikołaja² Miejsce pochówku w kościele przewidziane było przede wszystkim dla patronów, sławnych rodów, dobrodziejów, burmistrzów, rajców oraz osób związanych z kościołem. Ich ciała składano w grobach należących do zbiorowych bądź indywidualnych właścicieli. Jedynie najbogatsi z nich posiadali własne groby w kościele (musieli samodzielnie opłacić miejsce pochówku i zakupić drogą płytę nagrobną). Ludzie wywodzący się ze średnich warstw mieszczaństwa chowani byli zaś w kaplicach cechowych, wokół ołtarza należącego do cechu czy bractwa lub pod płytą stanowiącą własność cechu³ Od końca XVIII wieku - mimo niechęci wiernych - rozpoczęto zakładanie cmentarzy poza miastami (w 1813 r. władze napoleońskie Wolnego Miasta Gdańska wydały zakaz pochówków w kościołach i na cmentarzach przykościelnych)⁴

Wspomniane wyżej rodzaje pochówków potwierdzają akta kościołów gdańskich zgromadzone w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Mianowicie: kościół ewangelicki św. Barbary (sygn. APG 347) - księga nagrobków i zmarłych pochowanych w kościele św. Barbary z lat 1731-1816 (APG 347/19); kościół ewangelicki św. Bartłomieja (sygn. APG 348) - księga grobów (założona w 1791 r.) z lat 1599-1816 (APG 348/591); kościół ewangelicki Bożego Ciała (sygn. APG 349) – spis zmarłych pochowanych na cmentarzu Bożego Ciała z lat 1727-1786 (APG 349/13;14; 210), spis grobów w kościele i na cmentarzu Bożego Ciała z lat 1610-1776 (APG 349/31; 32); kościół ewangelicko-reformowany św. Elżbiety (sygn. APG 351) – księga grobów w kościele św. Elżbiety z lat 1752-1814, w tym plan sytuacyjny poszczególnych nagrobków (APG 351/17); kościół ewangelicki św. Jana (sygn. APG 352) – spis kamieni grobowych i nazwisk zmarłych z indeksem z lat 1647-1814 (APG 352/10;11) ponadto rachunki roczne dotyczące Zjednoczonych Cmentarzy św. Bartłomieja, św. Jana, św. Piotra i Pawła z lat 1882-1901 (APG 352/40-46), dary na grób żeglarzy bremeńskich w kościele św. Jana z lat 1632-1815 (APG 352/100), spis grobów dziedzicznych, rodzinnych, podziemnych w kościele św. Jana w teczce z innymi dokumentami z lat 1775-1823 (APG 352/331); kościół ewangelicki św. Katarzyny (sygn. APG 353) – księga grobowców rodzinnych z lat 1871-1886 (APG 353/131, pogrzeby na obcych cmentarzach z lat 1877-1885 (APG 353/132), spis grobów i grobowców w kościele w teczce z innymi dokumentami z lat 1619-1836 (APG 353/175), książka pogrzebów na cmentarzu w Siedlcach z lat 1877-1888 (APG 353/133), informacje o cmentarzu dla parafii św. Katarzyny w Siedlcach z lat 1782-1873, w tym plan sytuacyjny cmentarza (APG 353/378), informacje o cmentarzu dla parafii św. Katarzyny przy ul. 3 Maja z lat 1818-1910, w tym plan sytuacyjny cmentarza (APG 353/379); kościół ewangelicki Najświętszej Marii Panny (sygn. APG 354) – spis grobowców i kaplic w kościele z lat 1601-1695 (APG 354/346), spis grobowców i kaplic w kościele z lat 1695-1840, w tym spis zmarłych z rodziny Ferberów pochowanych w kaplicy św. Baltazara w kościele Mariackim (APG 354/347) oraz indeksy do ww. spisów (APG 354/351; 352), spis właścicieli grobowców z lat 1604-1711 (APG 354/348), pisma dotyczące cmentarzy gminy z lat 1854-1920 (APG 354/2003), księgi rachunkowe dotyczące opłat cmentarnych i spisy zmarłych dla parafii ewangelickiej Najświętszej Marii Panny z lat 1862-1882 (APG 354/2004-2006), spis grobowców dla drugiego cmentarza przy obecnej Alei Zwycięstwa z lat 1869-1903 (APG 354/2007), założenie i zarządzanie trzema cmentarzami przy obecnej Alei Zwycięstwa z lat 1897-1918, w tym plan sytuacyjny cmentarza dla parafii św. Katarzyny i św. Brygidy (APG 354/2008); kościół ewangelicki św. Trójcy (sygn. APG 357) – księga grobów w kościele (bez indeksu) z lat 1605-1651 (APG 357/81), księga grobów w kościele (z indeksem) z lat 1609-1750 (APG 357/82); spis grobów i kontrakty dotyczące grobów z lat 1609-1799 (APG 357/93;95) spis płyt nagrobnych znajdujących się w kaplicy św. Anny i kościele Świętej Trójcy z lat 1562-1768 (APG 357/83); informacje o cmentarzu przy obecnej Alei Zwycięstwa z lat 1865-1912, w tym kilka planów starego i nowego cmentarza (APG 357/143), korespondencja w sprawach cmentarnych z lat 1816-1918 (APG 357/142;144-147)

Pojedyncze informacje dotyczące pochówków na terenie gdańskich kościołów badacz może odnaleźć także w aktach cechów gdańskich (sygn. APG 300,C), w tym m.in.: (APG 300,C/1385; 1450; 1451; 1964; 1965; 2509). Zaś w aktach miasta Gdańska – „Bibliotheca Archivi” (sygn. APG 300, R) rysunki odręczne herbów z płyt nagrobnych (APG 300,R/Uu,5).Zwyczaj grzebania zmarłych na terenie kościołów w innych miejscowościach Pomorza znajduje potwierdzenie w aktach kościoła ewangelickiego św. Jerzego w Malborku (sygn. APG 959) zawierających spis grobowców w kościele z lat 1707-1771 (APG 959/237).Po zaborze Pomorza przez Prusy (1772 r.) sprawy kościelne, w tym cmentarze, znalazły się przez krótki okres w gestii Kamery Wojennej i Domen w Kwidzynie - urzędu prowincjonalnego dla zarządzania sprawami wewnętrznymi. W aktach tegoż urzędu z lat 1772-1808 (sygn. APG 8) zachowały się informacje dotyczące cmentarza w Kwidzynie z lat 1782-1786 (APG 8/3497) i cmentarza żydowskiego w Gniewie z 1805 roku (APG 8/498).

W 1808 roku powołano Rejencję w Kwidzynie, która kontynuowała zadania administracyjne Kamery Wojennej i Domen w Kwidzynie. W aktach Rejencji Kwidzyńskiej z lat 1808-1944 (sygn. APG 10) znajdują się informacje o cmentarzach żydowskich w Dzierzgoniu z lat 1805-1809 (APG 10/1626) Sztumie z 1809 roku (APG 10/1635) oraz teczka aktowa z materiałami dotyczącymi różnych cmentarzy na terenie Rejencji z lat 1777-1808, w tym wykaz cmentarzy wyznania luterańskiego ze wskazaniem ich położenia z około 1785 roku (APG 10/2159).

Stosunkowo dużo danych odnośnie cmentarzy zachowało się w zespole akt Rejencji w Gdańsku z lat 1816-1920 ( sygn. APG 9). Można tam odnaleźć informacje dotyczące budowy, utrzymania i napraw cmentarzy, plany ogólne i sytuacyjne poszczególnych cmentarzy, ich opisy, regulaminy, etc. Dotyczą one szczególnie cmentarzy w następujących miejscowościach: Kościerzyna z lat 1836-1839 (APG 9/641) – cmentarz katolicki, Kościerzyna z 1895 roku (APG 9/1490) – cmentarz ewangelicki, Dąbrówka z 1877 roku (APG 9/720), Dziemiany z 1919 roku (APG 9/723), Godziszewo z lat 1877-1878 (APG 9/761), Góra z lat 1876-1906 (APG 9/789), Goręczyno z lat 1898-1900 (APG 9/793), Jabłowo z lat 1841-1889 (APG 9/820) – cmentarz katolicki, Jabłowo Wielkie z 1892 roku (APG 9/1611) – cmentarz ewangelicki, Kartuzy z lat 1841-1911 (APG 9/833), Wielki Kack z lat 1871-1896 (APG 9/846), Chylonia z lat 1841-1858 (APG 9/863), Kłodawa z lat 1858-1918 (APG 9/866), Klonówka z 1878 roku (APG 9/872), Kokoszki z lat 1844-1914 (APG 9/891), Kosakowo z lat 1916-1917 (APG 19/898), Stara Kiszewa z lat 1850-1887 (APG 9/912), Łęgowo z lat 1856-1914 (APG 9/920), Wielkie Lichnowy z lat 1832-1884 (APG 9/932), Lisewo z lat 1832-1893 (APG 9/944), Lubichowo z lat 1872-1897 (APG 9/968), Luzino z lat 1845-1902 (APG 9/979), Malbork z lat 1837-1839 (APG 9/993), Stara Matarnia z lat 1860-1913 (APG 9/1003), Mątowy Wielkie z lat 1833-1837 (APG 9/1024), Miłobądz z lat 1863-1892 (APG 9/1033), Nowa Wieś z lat 1910-1913 (APG 9/1038), Nowa Cerkiew koło Pelplina z lat 1840-1914 (APG 9/1053), Orłowo z lat 1837-1878 (APG 9/1086), Pelplin z lat 1902-1904 (APG 9/1127), Pogudki z lat 1865-1906 (APG 9/1148), Puck z lat 1832-1905 (APG 9/1170; 1181), Rumia z 1918 roku (APG 9/1200), Rekownica z lat 1857-1895 (APG 9/1215), Reda z lat 1858-1891 (APG 9/1223), Szemud z lat 1900-1903 (APG 9/1257), Stare Szkoty z lat 1849-1911 (APG 9/1263), Swarzewo z lat 1850-1907 (APG 9/1273), Przodkowo z lat 1855-1905 (APG 9/1290), Sianowo z lat 1898-1908 (APG 9/1299), Skórcz z lat 1861-1912 (APG 9/1316), Stężyca z 1898 roku (APG 9/1346), Strzelino z lat 1852-1906 (APG 9/1355), Sulęczyno z lat 1858-1913 (APG 9/1391), Nowy Dwór z lat 1870-1913 (APG 9/1404), Trąbki Wielkie z lat 1873-1877 (APG 9/1425), Pogorzała Wieś z lat 1850-1855 (APG 9/1429), Żarnowiec z lat 1841-1905 (APG 9/1451), Zblewo z lat 1838-1896 (APG 9/1452), Stogi z lat 1881-1882 (APG 9/1599), Hopowo z 1911 roku (APG 9/1606), Czaple z lat 1912-1913 (APG 9/1512), Gdańsk – cmentarz przy kościele św. Barbary z lat 1886-1909 (APG 9/1516), Gdańsk Wrzeszcz z lat 1903-1911 (APG 9/923), Grabowo Kościerskie z 1892 roku (APG 9/1584) – cmentarz ewangelicki, Grabowo Kościerskie z lat 1881-1887 (APG 9/817) – cmentarz katolicki, Leszkowy z lat 1896-1897 (APG 9/1674), Lubichowo z 1900 roku (APG 9/1690), Orle z 1910 roku (APG 9/1745), Pinczyn z lat 1895-1900 (APG 9/1759), Ronty z lat 1898-1899 (APG 9/1810), Szawałd z lat 1883-1885 (APG 9/1813), Skórcz z lat 1859-1907 (APG 9/1858), Subkowy z lat 1814-1914 (APG 9/2530).

Kolejnym urzędem posiadającym w swojej gestii sprawy kościelne był powołany w 1816 roku Konsystorz Ewangelicki, który z czasem przekształcił się w instytucję zarządzającą jedynie kościołami ewangelickimi. Mimo iż zespół akt Konsystorza z lat 1816-1945 (sygn. APG 977) jest zdekompletowany to stosunkowo dużo zachowało się materiałów dotyczących cmentarzy ewangelickich, w tym m. in. informacje o ich zakładaniu, utrzymaniu, rozbudowie, plany sytuacyjne, szkice odręczne cmentarzy, regulaminy poszczególnych cmentarzy, czy cenniki usług cmentarnych. Dane te odnoszą się szczególnie do cmentarzy znajdujących się w miejscowościach: Stary Targ z 1927 roku (APG 977/920), Kościerzyna z lat 1851-1940 (APG 977/929), Bąsak z lat 1859-1915 (APG 977/984), Dąbrowa z lat 1857-1859 (APG 977/999), Gdańsk – kościół św. Katarzyny z lat 1868-1938 (APG 977/1032; 3050), Gdańsk – kościół św. Jana, św. Bartłomieja, św. Piotra z lat 1866-1939 (APG 977/1055; 1056), Gdańsk – kościół Najświętszej Marii Panny z lat 1867-1939 (APG 977/1076; 1077), Gdańsk – kościół św. Barbary z lat 1931-1937 (APG 977/1008), Gdańsk – cmentarz przyszpitalny z lat 1838-1839 (APG 977/1204), Gdańsk – cmentarz wojskowy z 1923 roku (APG 977/1209), Oliwa z lat 1834-1916 (APG 977/1152), Stogi z lat 1843-1940 (APG 977/1165; 1166), Nowy Port z lat 1826-1938 (APG 977/1176), Wisłoujście z lat 1853-1938 (APG 977/1200), Fiszewo z lat 1823-1927 (APG 977/1289), Żuławki z lat 1857-1912 (APG 977/1307), Kmiecin z lat 1878-1936 (APG 977/1317), Koszwały z lat 1865-1870 (APG 977/1375), Koźliny z 1905 roku (APG 977/1397), Marzęcino z lat 1851-1936 (APG 977/1436; 1442), Kaczynos z lat 1857-1899 (APG 977/1467), Kończewice i Stara Wieś z lat 1834-1854 (APG 977/1516), Lubieszewo z lat 1835-1928 (APG 977/1529), Łęgowo z lat 1825-1925 (APG 977/1545; 1546; 1552), Łęcze z lat 1844-1931 (APG 977/1562), Laskowice Wielkie z lat 1843-1884 (APG 977/1571), Wielkie Lichnowy z lat 1869-1915 (APG 977/1596), Małe Lichnowy z lat 1853-1855 (APG 977/1602), Jasna z lat 1880-1937 (APG 977/1609), Lisewo koło Malborka z lat 1860-1861 (APG 977/1613), Lisewo koło Gdańska z 1832 roku (APG 977/1614), Lublewo z lat 1882-1939 (APG 977/1635), Marynowy z lat 1880-1900 (APG 977/1645), Malbork z lat 1825-1929 (APG 977/1658), Kwidzyn z lat 1905-1939 (APG 977/1668), Myszewo z lat 1848-1892 (APG 977/1694), Miłoradz z lat 1847-1849 (APG 977/1704), Mątowy Wielkie z lat 1836-1837 (APG 977/1705), Mątowy Małe z lat 1858-1859 (APG 977/3100), Stara Kościelnica z lat 1857-1867 (APG 977/1728), Nowa Wioska z lat 1810-1841 (APG 977/1746), Nowa Cerkiew z lat 1853-1936 (APG 977/1775), Nowy Staw z lat 1858-1931 (APG 977/1797), Ostrowite z lat 1835-1938 (APG 977/1826), Palczewo z lat 1858-1901 (APG 977/1832; 1933), Polanki z lat 1833-1834 (APG 977/1834), Piekło z lat 1848-1861 (APG 977/1837), Bogatka z lat 1872-1933 (APG 977/1915), Szawałd z lat 1849-1894 (APG 977/1975), Drewnica z lat 1858-1927 (APG 977/1994), Ostaszewo z lat 1832-1939 (APG 977/2013; 2014), Sobowidz z lat 1834-1920 (APG 977/2036), Stegna z lat 1833-1936 (APG 977/2084; 2085), Świerki z 1865 roku (APG 977/2125), Nowy Dwór z lat 1826-1932 (APG 977/2143), Tujsk z lat 1858-1939 (APG 977/2163; 2164), Pogorzała Wieś z lat 1848-1930 (APG 977/2223), Wocławy z lat 1865-1906 (APG 977/2276), Kępki z lat 1824-1921 (APG 977/2296), Cedry Wielkie z lat 1846-1924 (APG 977/2325), Grabiny Zameczek z lat 1849-1912 (APG 977/3097), Leszkowy z lat 1870-1907 (APG 977/3111), Mierzeszyn z lat 1895-1918 (APG 977/3124), Majdany z lat 1888-1892 (APG 977/3184).

Innym zespołem archiwalnym przechowywanym w Archiwum Państwowym w Gdańsku, w którym badacz może znaleźć informacje o pomorskich cmentarzach jest Wyższy Sąd Krajowy w Kwidzynie z lat 1808-1942 (sygn. APG 97). Dotyczą one także cmentarzy w poszczególnych miejscowościach, w tym: Nowy Dwór Gdański z lat 1774-1776 – cmentarz menonicki (APG 97/1877), Nowy Dwór Gdański z lat 1774-1775 (APG 97/2694), Kościerzyna z 1783 roku (APG 97/1878), Kolnik z 1773 roku (APG 97/1881), Czernica z lat 1791-1792 (APG 97/1882), Tczew z 1778 roku (APG 97/1886), Stare Szkoty z lat 1778-1781 (APG 97/1887), Nowy Staw z 1788 roku (APG 97/1890), Łasin z 1788 roku (APG 97/1891), Bielawki z 1790 roku (APG 97/2118), Dzierżążno z lat1795-1796 (APG 97/2203), Gniew z lat 1788-1795 (APG 97/3091).

Materiały źródłowe dotyczące cmentarzy w poszczególnych miejscowościach znajdują się ponadto w następujących zespołach: akta miasta Pucka (sygn. APG 519/122; 266; 367), akta miasta Tczewa (sygn. APG 525,3/399), akta wsi pomorskich (sygn. APG 666/22 – wieś Grabówko; sygn. APG 729/1 – wieś Miłobądz; sygn. APG 828/1 – wieś Owczarnia). Zaś w spuściźnie Wilhelma Sutera (sygn. APG 1004) znajdują się napisy nagrobkowe z gdańskich cmentarzy (APG 1004/47).

Po zakończeniu I wojny światowej, na mocy Traktatu Wersalskiego 15 listopada 1920 roku utworzono Wolne Miasto Gdańsk. W zespole akt Senatu Wolnego Miasta Gdańska z lat 1919-1939 (sygn. APG 260), który był najwyższym organem zarządzającym i wykonawczym w zakresie administracji rządowej i samorządowej, odnajdzie badacz informacje na temat kilku cmentarzy w następujących miejscowościach: Czapielsk Wielki, Jodłowno, Marszewska Kolonia z lat 1922-1932 – cmentarz ewangelicki (APG 260/3186), Nowy Staw z lat 1872-1921 – cmentarz katolicki (APG 260/3389), Stogi z lat 1901-1934 – cmentarz ewangelicki (APG 260/3259), Gdańsk kościół Najświętszej Marii Panny z lat 1891-1928 – cmentarz ewangelicki (APG 260/3217), Oliwa z lat 1890-1921 (APG 260/3401), Gdańsk św. Wojciech z lat 1824-1936 (APG 260/3464), Sopot z lat 1903-1920 – cmentarz katolicki (APG 260/3526).

Omówione wyżej źródła (głównie opisowe) do badań dziejów pomorskich cmentarzy do wybuchu II wojny światowej dodatkowo ubogaca i uzupełnia dokumentacja kartograficzna przechowywana w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Przykładowo w aktach miasta Gdańska – kolekcja planów i map (sygn. APG 300,MP) zachował się niezwykle cenny plan rozłożenia płyt nagrobnych w nawach i kaplicach kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku z 1730 roku (APG 300,MP/1235) i plan rozłożenia płyt nagrobnych w nawie kościoła św. Jana z XVIII wieku (APG 300,MP/1234). Ponadto plan obwarowań Gdańska z zaznaczonym terenem cmentarza przy kościele Bożego Ciała z 1734 roku (APG 300,MP/636), plan miasta Gdańska z zaznaczonym terenem cmentarza przy kościele św. Barbary i kaplicy św. Anny z 1809 roku (APG 300,MP/398), a także plan Siedlec (obecnie dzielnica Gdańska) z zaznaczonym terenem cmentarza z 1830 roku (APG 300,MP/292). W kolekcji pomorskich planów i map (sygn. APG 1126), poza planami Gdańska z zaznaczonymi terenami cmentarzy znajdującymi się w atlasie Buhse (APG 1126/376 s. 3; 4a; 4b; 8a; 8b; 15), tereny cmentarne zaznaczone są między innymi na planie separacji gruntów we wsi Kolnik z 1873 roku (APG 1126/41), planie separacji gruntów we wsi Miłobądz z 1875 roku (APG 1126/67), planie dóbr kościelnych w Pelplinie z 1848 roku (APG 1126/72), czy planie wsi Chwaszczyno z 1803 roku (APG 1126/85). W zespole akt Królewsko-Pruskie Fortyfikacje miasta Gdańska ( sygn. APG 1121) zachował się zaś plan cmentarza wojskowego w Gdańsku z 1900 roku (APG 1121/100).

Miejsca kaźni i męczeństwa z lat II wojny światowej znajdujące się na terenach Pomorza są także cmentarzami zamordowanych i zamęczonych tam ludzi. W aktach Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Gdańsku (sygn. APG 2384) znajdują się fotografie ilustrujące te wydarzenia. Mianowicie: Piaśnica - egzekucje, ekshumacje, groby, pomniki i tablice pamiątkowe (APG 2384/21965); Szpęgawsk - pomnik i groby masowe (APG 2384/21966); Szymankowo - ekshumacja zwłok, uroczystości pogrzebowe (APG 2384/21967); Sztutowo - zdjęcia obozu koncentracyjnego, kostnicy obozowej (APG 2384/21971; 21973). We wspomnianym zespole znajduje się także album z fotografiami cmentarzy i pomników poległych żołnierzy radzieckich z terenu Pomorza (APG 2384/21958) oraz pojedyncze fotografie tychże cmentarzy (APG 2384/21959; 21960; 21961;). Ponadto zdjęcia innych cmentarzy wojennych, w tym: w Gdańsku, Kartuzach, Rumi, Sztutowie, Tczewie (APG 2384/21962). Na szczególną uwagę zasługują fotografie przedstawiające Francuski Cmentarz Wojskowy w Gdańsku wraz z odpisem jego zarysu historycznego (APG 2384/21963). Na cmentarzu tym zgrupowano ciała obywateli francuskich poległych w wyniku działań II wojny światowej na terenie całej Polski i po kolejnych ekshumacjach znajduje się tam obecnie 1320 grobów.

Informacje o cmentarzach wojennych zawiera także zespół akt Miejskiej Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego w Gdańsk (sygn. APG 1165), w tym plan sytuacyjny zbiorowego grobu obrońców Westerplatte na Westerplatte z 1947 r. (APG 1165/604). Natomiast w aktach zespołu Starostwo Powiatowe w Tczewie (sygn. APG 1647) odnajdzie historyk informację z 1949 roku o cmentarzu żołnierzy radzieckich w Tczewie poległych na terenie powiatu tczewskiego (APG 1647/92).

Po II wojnie światowej Polska znalazła się w strefie wpływów reżimu komunistycznego, który po wyeliminowaniu legalnej opozycji (1947 r.) przeszedł do sprawowania niczym nieskrępowanej dyktatorskiej władzy. Znalazło to także odzwierciedlenie w stosunku do cmentarzy wyznaniowych, które w większości zostały bezprawnie przejęte przez tzw. „władzę ludową” i częściowo uległy likwidacji lub ich zakładanie, poszerzanie i utrzymanie napotykało na szereg trudności (odbywało się to w ramach działań mających na celu zmniejszenie kościelnego stanu posiadania). Poczynania te „zalegalizowała” ustawa z 31 stycznia 1959 roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 1959 r. nr 11, poz. 62) oraz rozporządzenie ministra gospodarki komunalnej z 27 lipca 1959 roku w sprawie odstępowania gruntów państwowych na zakładanie i rozszerzanie cmentarzy (Dz. U. z 1959 r., nr 46, poz. 284). Informacje na temat wspomnianej polityki władz partyjno-państwowych województwa gdańskiego w stosunku do cmentarzy odnaleźć można w aktach Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku (sygn. APG 2375), a szczególnie w teczkach o sygnaturach: APG 2375/2989; 2990; 2991. Znajdują się tam także inne cenne materiały archiwalne jak: wykaz cmentarzy komunalnych województwa gdańskiego z 1969 roku, wykaz cmentarzy wyznaniowych województwa gdańskiego z 1971 roku (APG 2375/2989), decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku w sprawie wpisania czynnego cmentarza komunalnego z kaplicą grobową rodziny Rexinów w Salinie do rejestru zabytków z 1988 roku (APG 2375/2991), spis drzew pomnikowych na cmentarzach województwa gdańskiego z 1988 roku, czy informacja o stanie cmentarzy żydowskich na trenie województwa gdańskiego z 1991 roku (APG 2375/2990). Ponadto informacje na temat konkretnego cmentarza wyznaniowego badacz może odnaleźć w aktach parafii katolickich znajdujących we wspomnianym zespole (APG 2375/1755-1869).

W niniejszym komunikacie zwrócono uwagę na główne źródła do dziejów cmentarzy pomorskich. Nie wyczerpuje on wszystkich materiałów archiwalnych do tej tematyki znajdujących się w zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku, zwłaszcza występujących w kontekście innych wydarzeń. Wnikliwy badacz podczas wielogodzinnych kwerend może więc natrafić na wiele interesujących dokumentów - nawet przypadkowo - przy poszukiwaniu innych informacji.
Wydaje się jednak, iż omówione powyżej źródła umożliwią pogłębienie wiedzy o cmentarzach Pomorza, a tym samym o historii i dziedzictwie kulturowym jego mieszkańców oraz przybliżą bogactwo różnorodnych materiałów archiwalnych znajdujących się w zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku.

¹ A. Kalinowski, Cmentarze. Ewolucja przepisów w kościelnym ustawodawstwie kodeksowym XX wieku, Pelplin 2001, s. 26-27.
² A. Biernacka, Śladami gdańskich nekropolii, Gdańsk 2000, s. 3-4..
³ K. Cieślak, Kościół – cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdańsk (XV-XVIII w.), Gdańsk 1992, s. 107.
⁴ A. Biernacka, Śladami gdańskich nekropolii, s.7.

PS. Artykuł został opublikowany na stronach Pomorskiego Towarzystwa Genealogicznego za zgodą Archiwum Państwowego w Gdańsku

PS. Komentarze do artykułu : http://www.ptg.gda.pl/forum/index.php?t=msg&th=1902&start=0&S=41d924aaa3dfa17b39e3463a59b79066